door Johan Braeckman
Op 18 september jongstleden was arbeidspsychologe Sandra De Clercq te gast in het VRT-programma Van Gils & Gasten om er haar boek ‘De kracht van het enneagram’ voor te stellen.
Het enneagram zou volgens haar een wetenschappelijk onderbouwd psychologisch model zijn dat ons kan leren tot welk psychologisch ’type’ een individu behoort. In sommige HR-kringen maakt men gebruik van het enneagram, onder meer om mensen al dan niet aan te werven of beter te laten presteren. In een filmpje dat werd vertoond in Van Gils & Gasten prees Jef Colruyt het model aan. Het klonk voor leken wellicht allemaal redelijk betrouwbaar en tijdens het programma werd geen enkele kritische bedenking gemaakt over de wetenschappelijke validiteit van het enneagram.
Probleem: het enneagram is totale nonsens. Men kan er wetenschappelijk gesproken helemaal niks mee aanvangen. Ik ga dat hier niet uit de doeken doen, het is kort na de uitzending van Van Gils & Gasten uitstekend uitgelegd door Patrick Vermeren en jaren geleden reeds door de Nederlandse onderzoeker Rob Nanninga.
Het komt erop neer dat men evengoed astrologie kan gebruiken om kennis te verkrijgen over iemands psychologisch profiel. Sterrenwichelarij is ongeveer even betrouwbaar als het enneagram. Totaal niet, dus.
Het is evenwel niet over het enneagram op zich dat ik me in dit stukje wil opwinden, maar over de behandeling door de VRT van een klacht erover door de artse en journaliste Marleen Finoulst. Ze stuurde na de uitzending een brief naar de klantendienst van de VRT, waarin ze uiteenzette dat het enneagram, in tegenstelling tot wat Sandra De Clercq beweerde, helemaal niet wetenschappelijk is onderbouwd, laat staan gevalideerd. Ze wees er geheel terecht op dat dit algemeen bekend is onder wetenschappers met relevante kennis van zaken. Verder gaf ze aan te betreuren dat – ik citeer – “pseudowetenschappers een forum krijgen in een VRT-programma zonder enige poging om kritische reflexen te brengen over wat ze beweren. Te meer daar met dergelijke HR-onzin veel geld verdiend wordt.”
Marleen Finoulst heeft overschot van gelijk. Het kan niet dat men in een VRT-programma pseudowetenschappelijke onzin kan aanprijzen, en dit zonder enige kritische duiding. Natuurlijk kan iedereen zich vergissen, ook de makers van een praatprogramma van de VRT. (Ik was zelf al te gast in het programma, het is een sympathieke ploeg.) Maar we mogen dan wel verwachten dat de VRT de vergissing snel inziet en ze op een of andere wijze tracht recht te zetten. En hier loopt het pas echt fout. Dr. Finoulst kreeg een brief terug van de klantendienst van de VRT. Daarin staat onder meer dit te lezen: “Wij hebben uw klacht goed ontvangen en uitgebreid besproken met de eindredactie van Van Gils & Gasten. (…)
We proberen een breed palet van onderwerpen aan bod te laten komen in Van Gils & Gasten. Soms zijn dat serieuze politieke discussies, soms zijn dat lichtere onderwerpen met meer amusementswaarde. Ook op wetenschappelijk gebied proberen we een breed palet aan te bieden. Pseudowetenschappen kan dus evengoed een plaats hebben naast harde wetenschappen.”
Ik viel bijna van mijn stoel toen ik dit las. Men probeert wetenschappelijke onderwerpen aan te bieden, en daarom kunnen ook pseudowetenschappen een plaats hebben in het programma? Het lijkt erop dat men niet zo goed beseft wat pseudowetenschappen precies zijn. (En zelf weet ik niet zo goed wat “harde” wetenschappen zijn, maar dat laat ik hier passeren.) Creationisme, holocaustontkenning en de theorie dat buitenaardse wezens de Egyptische piramides bouwden, zijn evenzeer pseudowetenschappen. Mogen zij aan bod komen in Van Gils & Gasten? Ik zeg niet meteen neen.
Het zou bijvoorbeeld zeer interessant zijn mocht een historicus met kennis van zaken aan de kijkers uitleggen waarom holocaustontkenning niet wetenschappelijk is onderbouwd.
Of een egyptoloog kunnen verduidelijken waarom we zeker zijn dat de piramides door mensen gebouwd zijn. Misschien is er zelfs ruimte voor een debat tussen iemand die de wetenschappelijke kennis naar voren brengt enerzijds, en iemand die een pseudowetenschappelijke opvatting verdedigt anderzijds. (Al ben ik daar geen fan van, van dit soort “debatten”.)
Maar creationisten, holocaustontkenners en andere pseudowetenschappers aan het woord laten zonder enige kritische tegenstem of wetenschappelijke duiding, zoals Sandra De Clercq mocht doen over het enneagram? Dat kan natuurlijk niet op de openbare omroep. Ik ga ervan uit dat de VRT ernaar streeft om de kijkers objectief en wetenschappelijk verantwoord te informeren. Dat is niet alleen om intrinsieke redenen van belang, met name omdat de kijker recht heeft op betrouwbare informatie, maar het verspreiden van pseudowetenschappelijke opvattingen kan ook regelrecht schadelijk zijn. Stel bijvoorbeeld dat iemand solliciteert voor een job en wel degelijk inhoudelijk goed gekwalificeerd is. De HR-manager van het bedrijf laat zich evenwel leiden door de enneagram-nonsens, en stelt vast dat de kandidaat zijn ‘enneagramtype’ niet overeenkomt met de functie, waardoor hij niet wordt aangeworven. Het lijkt me evident dat dit schade berokkent, zowel aan een individu als aan de samenleving. Pseudowetenschappen zijn zelden onschuldig. Ze ondermijnen betrouwbare kennis, maar evengoed diverse positieve waarden en democratische verworvenheden.
Helaas is dit niet het enige wat storend is aan de brief van de klantendienst. Ik citeer verder: “Onze keuze om het enneagram aan bod te laten komen, was gebaseerd op het boek en de ervaring van Sandra de Clercq. Zij is licentiate in de arbeid-, organisatie- en gemeenschapspsychologie en behaalde een postgraduaat in de bedrijfseconomie. Ze heeft 2000 werknemers van de Colruyt-groep gecoacht en gebruikte hiervoor het enneagram. Zowel de werknemers als de leidinggevenden van Colruyt hadden hier positieve ervaringen mee. Voor ons waren dit goede referenties om haar hierover aan het woord te laten.”
Wie niet goed oplet, denkt misschien dat dit een redelijke opvatting is. De dame die het enneagram mocht aanprijzen heeft een universitair diploma, ze schreef een boek en ze paste haar opvattingen met succes toe op een grote groep mensen, die daar bovendien dan ook nog positief op reageerden. Wat kan daar fout aan zijn?
Wel, behoorlijk veel. Het meeste zelfs. In dit geval zelfs ongeveer alles. Merk op dat de woordvoerster van de VRT-klantendienst eerder zelf aangaf dat pseudowetenschap aan bod kan komen. Maar uit het laatste citaat van haar brief blijkt duidelijk dat ze het enneagram helemaal niet als pseudowetenschap beschouwt, maar als een goed onderbouwde denkwijze. Men ziet Sandra De Clercq als een authentieke experte en de tevreden werknemers van de Colruyt “bewijzen” dat het enneagram “werkt”. Die redenering mangelt langs alle kanten.
Om te beginnen: het is niet omdat iemand een diploma heeft, dat die persoon automatisch “expert” is. Ik kan bijvoorbeeld een doctoraat in de scheikunde hebben, maar dat maakt me niet tot een expert in internationale politiek. Maar het probleem met Sandra De Clercq situeert zich uiteraard elders. Zij heeft een relevant diploma, maar denkt dat een pseudowetenschappelijke “theorie” betrouwbaar is. Je kan dit vergelijken met een arts die geloof hecht aan kwakzalverij, of een sterrenkundige die ervan overtuigd is dat mensen door ufo’s worden ontvoerd. Wie valt voor een opvatting die vanuit wetenschappelijk oogpunt zeer onbetrouwbaar is, moet met veel meer uitpakken dan enkel het diploma dat ooit is behaald. Buitengewone beweringen hebben nood aan buitengewone bewijzen. Bij de VRT zouden ze kunnen beseffen dat een diploma op zich niet veel gewicht in de schaal legt om een pseudowetenschap als het enneagram te ondersteunen.
Vervolgens, wat te denken van de tevreden werknemers van Colruyt? Maakt dat geen indruk?
Neen dus. Er zijn honderdduizenden tot miljoenen mensen zeer tevreden over het wijwater uit Lourdes. Toch is de kans dat wijwater een aantoonbaar causaal en significant effect uitoefent op het verloop van een ziekte, bijzonder gering. Het enige wat echt telt in dit soort kwesties is niet het gezag van een diploma of het aantal tevreden klanten, maar de vraag of datgene waar men geloof aan hecht de toets van de wetenschap heeft doorstaan. Anekdotes alleen volstaan niet. Let op: een bewering mag straf of onwaarschijnlijk zijn, vanuit wetenschappelijk perspectief. We zullen ze wel degelijk aanvaarden, mits het bewijs ervoor sterk genoeg is. Maar in het geval van het enneagram is dat hoegenaamd niet het geval.
Bron : blog van de humanistische denktank Kwintessens